अलबिदा रतन टाटा : सम्पत्ति भएर पनि सादगी जीवनशैली, देखावटीबाट टाढा
सन् १९९२ मा इन्डियन एयरलाइन्सका कर्मचारीहरूमाझ एउटा अचम्मको सर्वेक्षण गरिएको थियो।
उनीहरूलाई सोधियो, ‘दिल्लीबाट मुम्बईको उडानमा तपाईंलाई सबैभन्दा बढी प्रभावित गर्ने यात्रु को हुन्?’ त्यो सर्वेक्षणमा रतन टाटाले सबैभन्दा बढी भोट पाए।
यसको कारण पत्ता लगाउने प्रयास गर्दा उनी एक्लै हिँड्ने भीआईपी भएको पाइएको थियो। झोला र फाइल बोक्न उनीसँगै कोही सहायक थिएनन्। विमान उड्ने बित्तिकै चुपचाप आफ्नो काम शुरू गर्थे भने थोरै चिनी भएको कालो कफी माग्थे।
आफूले रोजेको कफी नपाएको भन्दै उनले उडान परिचरलाई कहिल्यै गाली गरेनन्। रतन टाटाको सादगीका धेरै किस्सा प्रसिद्ध छन्।
गिरीश कुबेर टाटा समूहको आफ्नो प्रसिद्ध पुस्तक ‘द टाटास हाउ अ फ्यामिली बिल्ट ए बिजनेस एण्ड नेशन’ मा लेख्छन्- ‘जब उहाँ टाटा सन्सको प्रमुख हुनुभयो, उहाँ जेआरडीको कोठामा बस्नुभएन। उनले आफूलाई बस्नको लागि एउटा सानो कोठा बनाए। जुनियर अफिसरसँग कुरा गर्दा कोही सिनियर अफिसर आइपुग्दा उनलाई पर्खन भन्थे।’
पुस्तकमा लेखिएको छ- ‘उनीसँग दुईवटा जर्मन शेफर्ड कुकुर ‘टिटो’ र ‘ट्याङ्गो’ थिए जसलाई उनले असाध्यै माया गर्थे। कुकुरहरूप्रति उनको प्रेम यति हदसम्म थियो कि जब उनी बम्बे हाउसमा आफ्नो कार्यालयमा पुग्थे, सडकका कुकुरहरूले उनलाई घेरेर लिफ्टमा लिएर जान्थे। यी कुकुरहरू प्रायः बम्बे हाउसको लबीमा हिँडिरहेको देखिन्थे, जबकि त्यहाँ केबल टाटा कम्पनीका कर्मचारी र भेट्न पूर्व अनुमति भएका व्यक्तिलाई मात्र प्रवेश गर्न दिइन्थ्यो।’
रतनका पूर्व सहायक आर वेंकटरामननलाई आफ्नो मालिकसँगको उनको निकटताको बारेमा सोधिएको थियो। उनले जवाफमा भनेका थिए, ‘धेरै कम मानिसहरूले टाटालाई नजिकबाट चिन्छन्। हो, त्यहाँ दुई व्यक्तिहरू छन् जो उहाँसँग धेरै नजिक छन्। ती हुन्- ‘टिटो’ र ‘ट्यांगो’। जर्मन शेफर्ड कुकुर बाहेक कोही पनि उसको नजिक आउन सक्दैन।’
प्रख्यात व्यापारी तथा लेखक सुहेल सेठले पनि एउटा किस्सा सुनाउँछन्, ‘फेब्रुअरी ६, २०१८ मा बेलायतका राजकुमार चार्ल्सले बकिङ्घम प्यालेसमा रतन टाटालाई परोपकारी कार्यको लागि ‘रकफेलर फाउन्डेसन लाइफटाइम अचिभमेन्ट’ अवार्ड दिने थिए। तर समारोहको केही घण्टाअघि रतन टाटाले टाटाले आफ्नो कुकुर टिटो अचानक बिरामी परेकाले आफू आउन नसकेको कुरा आयोजकलाई जानकारी गराएपछि चार्ल्सलाई यो कथा भनिएको थियो ।’
देखावटीबाट टाढा
रतन टाटा उनका हजुरबुवा जेआरडी जस्तै आफ्नो समयनिष्ठताका लागि परिचित थिए। उनी साढे ६ बजे अफिसबाट निस्किन्थे। अफिसको कामका लागि घरमा कसैले सम्पर्क गरेमा उनी प्रायः रिसाउने गर्थे। उनी आफ्नो घरको एकान्तमा फाइल र अन्य कागजहरू पढ्थे।
यदि उनी मुम्बईमा थिए भने, उनले आफ्नो अलिबागको फार्म हाउसमा आफ्नो विकेन्ड बिताउने गर्थे। त्यो बेला उनको साथमा कुकुर बाहेक कोही हुन्थेनन्। उनलाई न घुम्ने मन थियो न भाषण दिने।
देखावटी संसारबाट टाढा रहन चाहने उनलाई बाल्यकालमा परिवारको रोल्स रोयस कारले स्कुलसम्म पुर्याउँदा असहज महसुस हुन्थ्यो। रतन टाटालाई नजिकबाट चिन्नेहरूले उनको जिद्दी स्वभाव पारिवारिक विशेषता भएको बताउँछन्।
सुहेल सेठ भन्छन्, ‘टाउकोमा बन्दुक हाने पनि रतनजीले भन्नुहुन्छ, मलाई गोली हान्न तर म बाटोबाट हट्दिनँ।’
आफ्नो पुरानो साथीको बारेमा कुरा गर्दै, बम्बे डाइङका प्रमुख नुस्ली वाडियाले भने, ‘रतन एकदमै जटिल पात्र हो। मलाई लाग्दैन कि कसैले उहाँलाई पूर्ण रूपमा चिनेको छ। उहँ धेरै गहिरो व्यक्ति हुनुहुन्छ। हाम्रो निकटताको बाबजुद पनि उहाँ पूर्णतया एक्लो हुनुहुन्छ।’
कुमी कपूरले आफ्नो पुस्तक ‘एन इन्टिमेट हिस्ट्री अफ पारसिस’मा लेखेकी छिन्, ‘रतन आफ्नो गोपनीयतालाई धेरै महत्व दिन्छन्। उनी आफैँ भन्थे- म धेरै मिलनसार छैन, तर म समाज विरोधी पनि होइन।’
हजुरआमाले हुर्काइन्
रतनका युवा उमेरका साथीका अनुसार उनी आफ्नो प्रारम्भिक दिनहरूमा आफ्नो थरलाई बोझ ठान्थे। अमेरिकामा पढ्दा उनका सहपाठीहरूलाई उनको पारिवारिक पृष्ठभूमिबारे थाहा थिए।
रतन टाटाले कुमी कपूरसँगको एक अन्तर्वार्तामा भनेका थिए, ‘त्यतिबेला रिजर्भ बैंकले विदेशमा पढ्नको लागि धेरै कम विदेशी मुद्रा प्रयोग गर्न अनुमति दिएको थियो। मेरो बुवा कानून तोड्ने मूडमा हुनुहुन्थ्यो। त्यसैले मेरो हमा अक्सर महिनाको अन्त्य हुनु अघि मेरो पकेट मनी सकिन्थ्यो र साथीहरूसँग पैसा उधारो लिनुपर्थ्यो।’
रतन १० वर्षको हुँदा उनका आमाबुवाको सम्बन्धविच्छेद भयो। रतन १८ वर्षको हुँदा उनका बुबाले स्वीस महिला सिमोन डुनोयरसँग विवाह गरे। अर्कोतर्फ उनकी आमाले सम्बन्धविच्छेदपछि सर जमशेदजी जीजीभोयसँग विवाह गरिन्। रतनलाई उनकी हजुरआमा लेडी नवाजबाई टाटाले हुर्काएकी हुन्।
रतन सात वर्ष अमेरिका बसे। त्यहाँ उनले कर्नेल विश्वविद्यालयबाट आर्किटेक्चर र इन्जिनियरिङमा डिग्री लिए। लस एन्जलसमा उनको राम्रो जागिर र राम्रो घर थियो। तर हजुरआमा र जेआरडीको आग्रहमा उनी भारत फर्कनुपर्यो।
त्यो समय उनकी अमेरिकी प्रेमिका पनि उनीसँगै भारत आएकी थिइन् तर उनी यहाँको जीवनसँग घुलमिल हुन नसकेर उनी अमेरिका फर्किइन्। त्यसपछि रतन टाटा जीवनभर अविवाहित रहे।
साधारण मजदुरबाट करिअर शुरू
सन् १९६२ मा रतन टाटाले जमशेदपुरको टाटा स्टिलमा काम गर्न थाले।
गिरीश कुबेर लेख्छन्, ‘रतन जमशेदपुरमा छ वर्षसम्म नीलो ओभरल लगाएर पसलमा काम गर्ने कामदारको रूपमा बसे। त्यसपछि उनलाई प्रोजेक्ट म्यानेजर बनाइयो। त्यसपछि उनी प्रबन्ध निर्देशक एसके नानावतीको विशेष सहायक भए। त्यहाँ उनको कडा परिश्रम देखेर हजुरबुवा जेआरडी टाटाले उनलाई बम्बई बोलाए।’
त्यसपछि उनले एक वर्ष अस्ट्रेलियामा काम गरे। हजुरबुवा जेआरडीले उनलाई बिग्रिएका र बन्द हुने अवस्थामा रहेका कम्पनीहरू सेन्ट्रल इन्डिया मिल्स र नेल्कोलाई सुधार्ने जिम्मेवारी दिए।
रतनको नेतृत्वमा तीन वर्षमा नेल्कोले नाफा कमाउन थाल्यो। त्यसपछि सन् १९८१ मा जेआरडीले रतनलाई टाटा इन्डस्ट्रिजको प्रमुख बनाए।
यद्यपि यस कम्पनीको कारोबार ६० लाख मात्रै भए पनि त्यो जिम्मेवारी महत्वपूर्ण थियो। जेआरडी आफैँले यस कम्पनीको कामको प्रत्यक्ष हेरचाह गरेको भएर पनि त्यो कम्पनी उनका लागि एकदमै विशेष थियो।
सरल जीवन शैली
त्यतिबेलाका व्यवसायी, पत्रकार र रतनका साथीहरूले उनलाई मिलनसार, संस्कारी र चाखलाग्दो व्यक्तिको रूपमा सम्झन्छन्। उनलाई जो कोहीले पनि भेट्न सक्ने र आफैँ फोनको जवाफ दिन्थे।
कुमी कपूर लेख्छन्, ‘अधिकांश भारतीय अर्बपतिहरूको तुलनामा, रतनको जीवनशैली धेरै नियन्त्रित र सरल थियो। सेक्रेटरीहरूको भीड नभएको देखेर उहाँका एक व्यापार सल्लाहकार नै चकित परेको मसँग बताएका थिए।’
‘एक पटक मैले उनको घरको ढोकाको घण्टी बजाउँदा, एउटा सानो केटाले ढोका खोल्यो। त्यहाँ कुनै देखावटी पन थिएन। कुम्बला हिल्समा मुकेश अम्बानीको २७ तले एन्टिलियाको चमकधमकको ठिक विपरीत कोलाबामा समुद्रतर्फ फर्किएको उनको घरले उनको सादगीपनलाई दर्साउँथ्यो।’
हजुरबुवाले चुनेको उत्तराधिकारी
जेआरडी ७५ वर्षको भएपछि उनको उत्तराधिकारी को हुने भन्नेबारे धेरै अनुमानहरू थिए।
टाटा जीवनीकार केएम लालाले लेखेका छन्, ‘जेआरडी... नानी पालखीवाला, रुसी मोदी, शाहरुख सबवाला र एचएन सेठना मध्ये कसैलाई आफ्नो उत्तराधिकारी बनाउने सोचमा थिए। रतन टाटा आफैँले पनि यो पदका लागि दुई मुख्य दावेदार पालखीवाला र रुसी मोदी हुने विश्वास गरेका थिए।’
तर त्यसो हुन पाएन। सन् १९९१ मा जेआरडीले ८६ वर्षको उमेरमा अध्यक्ष पद छाड्दै रतनलाई त्यसको जिम्मेवारी सुम्पिए।
जेआरडी रतनको पक्षमा उभिनुको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कडी भनेको उनको ‘टाटा’ थर थियो। जेआरडीका साथीहरू नुस्ली वाडिया र सहायक शाहरुख सबवालाले पनि रतनलाई नै उत्तराधिकारी बनाउन सुझाएका थिए। त्यसपछि उनी सन् २५ मार्च १९९१ मा टाटा समूहको अध्यक्ष भए।
बीबीसी हिन्दीबाट अनुवाद गरिएको
असोज २३, २०८१ बिहीबार १०:१२:५६ मा प्रकाशित
उकेरामा प्रकाशित सामाग्रीबारे प्रतिक्रिया, सल्लाह, सुझाव र कुनै सामाग्री भए [email protected] मा पठाउनु होला।
