प्राकृतिक प्रकोपहरू विश्वव्यापीरुपमा कठिन र तीव्र आउँदैछन् ! हामी कसरी त्यसलाई कम गर्न सक्छौँ ?

एजेन्सी : यदी संसार महामारीदेखि खडेरीसम्मका निरन्तर प्रकोपहरूबाट आक्रान्त देखिएको छ भने त्यसको दोष हामी आफैलाईनै दिनु पर्छ। विगत दुई दशकहरूमा मानव गतिविधिको परिणाम स्वरूप हरेक वर्ष हामीले ५०० विपद्हरूको सामना गर्नु परेको छ। सन् २०३० सम्ममा, संख्या बढेर ५६० पुग्ने र हामीले हरेक हप्ता १०७ प्रकोपको सामना गर्नु पर्ने हुन सक्छ।

यी प्रकोपहरूले सबैभन्दा जोखिममा परेको असमान प्रभावलाई ध्यानमा राख्दै गर्दा विशेष गरी विकासोन्मुख देशहरूमा यसले सामाजिक र आर्थिक लाभहरू उल्ट्याइरहेको छ। प्रकोप जोखिम न्यूनीकरण २०२२ (गार २०२२) मा संयुक्त राष्ट्र संघको विश्वव्यापी मूल्याङ्कन रिपोर्टका अनुसार मानव आफैँ आत्म–विनाशको भुमरीमा परेको छ।

प्रकोपहरू रोक्न वा तिनीहरूको प्रभावलाई कम गर्नको लागि सबैभन्दा धेरै विकासशील देशहरूले अन्तर्राष्ट्रिय कोषको नगण्य अंश मात्रै छोडेका छैनन्। सबैभन्दा गरिबहरूलाई उच्चतम मूल्य तिर्न छोडेर क्षतिपूर्तिको सुनिश्चित पनि थोरै दिएका छन्। सबैभन्दा ठूलो जोखिमको सामना गर्नेहरूसँग विश्वका प्राथमिकताहरू मिल्दैनन्।

जलवायु परिवर्तन र प्रकोपको प्रभावले सन् २०५० सम्ममा २१६ मिलियन मानिसहरूलाई आफ्नै देशमा विस्थापित गर्ने र सन् २०३० सम्ममा १३२ मिलियन मानिस गरिबीमा धकेलिने अध्ययनका निष्कर्षहरू आइरहेका छन्। यसलाई रोक्न र गरिबी न्यूनीकरणमा विश्वभर बनेका योजनाहरूलाई जोड दिन सरकार, विकासकर्ता र वित्तीय क्षेत्रले विपद् जोखिमलाई हेर्ने र व्यवस्थापन गर्ने तरिकामा एकदमै ध्यान दिन जरुरी छ।  यसका लागि सबै क्षेत्रहरूले सही लागत मापन गर्न आवश्यक छ। उदाहरणका लागि, एसिया–प्यासिफिक क्षेत्रले प्रत्येक वर्ष प्रकोपबाट जिडिपीको औसत १.६ प्रतिशत गुमाउँछ भने अफ्रिकाले औसत ०.६ प्रतिशत गुमाउँछ ।

यद्यपि जलवायु संकटको वास्तविक लागतमा योजनाकारहरूलाई अन्धा छोडेर “विपद् जोखिम वित्तपोषण“ जोखिम व्यवस्थापनका अन्य रूपहरूबाट प्रायः अलग भएको हुन्छ। जसले गर्दा विपद्को संख्यामा उही नाटकीय वृद्धि भइरहेको छ। हामीले यी लागतहरू सही रूपमा कसरी व्यवस्थापन गर्छौँ भनेर पुनः योजनामा ध्यान दिंदैं विकास परियोजनाहरू, वित्तीय लगानीहरू र सरकारहरूले विश्लेषणहरूमा प्रायः बेवास्ता गरिएका जोखिम र अप्रत्यक्ष प्रभावहरूको लेखाजोखा गर्न नियमित रूपमा सामाजिक र वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन गर्नुपर्छ।

त्यस पछिका थप लगानी विपद् जोखिम न्यूनीकरणतर्फ निर्देशित हुन सक्छ। विश्वव्यापी विकासको एक सानो अंश जुन २०१० र २०१९ बीचको प्रकोप सम्बन्धी सहायता वित्तपोषणको ५ प्रतिशत भन्दा कम थियो।

विश्वभरका प्रकोपहरूको जोखिम र प्रभावलाई कम गर्नु भनेको व्यवहारिक पूर्वाग्रहहरूलाई सम्बोधन गर्नु हो जसले सम्भावित प्रकोपहरूलाई भविष्यमा पनि धेरै टाढा राख्छ। यसका लागि विश्वव्यापी, क्षेत्रीय र राष्ट्रिय संस्थाहरूलाई तुरुन्तै थप प्रणालीहरू चाहिन्छ जसमार्फत मानव दिमागले कसरी जोखिमको बारेमा निर्णय गर्दछ भन्ने विभिन्न पूर्वाग्रहहरूलाई समेत समेटिएको हुन्छ। विशेष गरी, जोखिम न्यूनीकरण निर्णयहरूलाई प्रोत्साहन गर्न बिमा र वित्तीय उत्पादनहरू पुनः मूल्याङ्कन गरिनुपर्छ।

चिलीमा सन् २०१० को भूकम्प र सुनामीपछि सरकारले “आधा राम्रो घर“ को लागत ढाकछोप गर्न गरीब परिवारहरूलाई कोष उपलब्ध गराएर सुरक्षित निर्माणलाई प्रोत्साहन गर्दै घरहरूको निजीकरणलाई अनुमति दिएको थियो । प्रकोप बिमाले पनि मानव निर्णय गर्ने बाधाहरू हटाउन मद्दत गर्न सक्छ।

प्रकोपहरूको बढ्दो मात्रा र आवृत्तिले यो स्पष्ट गरेको छ कि जोखिम प्रणालीहरूले प्रभावकारी व्यक्तिहरूको लागि मात्र होइन, सबैभन्दा ठूलो सम्भावित आयातकर्ताहरूका लागि पनि काम गर्न आवश्यक छ। नेपालमा, बाढीको पूर्व–चेतावनी प्रणालीहरू बाढी जोखिम सञ्चार जुन सबैभन्दा जोखिममा परेका समुदायहरूसँग मिलेर डिजाइन गरिएकोको हुन्छ त्यस सँगै आउने गर्छ। जसले गर्दा बाढीका कारण हुने मृत्युमा स्पष्ट कमी आएको छ।

जब प्रकोपको जोखिम धेरै हदसम्म हाम्रो आफ्नै कारणले गर्दा हुन्छ तब यसलाई नियन्त्रण गर्ने शक्ति पनि हामी आफै भित्र छ भन्ने कुरा आउँछ। गार २०२२ को सिफारिसहरूमा कार्य गर्न विश्व सँग दुई वटा अवसरहरू छन्।  पहिलो हो बाली, इन्डोनेसियामा मे २३–२८ सम्म हुन लागेको विपद् जोखिम न्यूनीकरणको ग्लोबल प्लेटफर्म। र दोस्रो भनेको २०२३ मा सम्पन्न हुने संयुक्त राष्ट्र संघको सेन्डाई फ्रेमवर्कको कार्यान्वयन मध्यावधि समीक्षा।

विशेष गरी सबैभन्दा प्रभावित देशहरूमा नीति, वित्त र विकास क्षेत्रले जोखिमको लेखाजोखा गरेर समावेशी जोखिम न्यूनीकरणमा लगानी सुरु गर्नुपर्छ। तब मात्र हामीले विश्वव्यापी रूपमा प्राप्त सामाजिक र आर्थिक लाभहरू सुरक्षित गर्दै सबैभन्दा कमजोरलाई जोगाउन सक्छौँ।

– मामी मिजुटोरी
मामी मिजुटोरी प्रकोप जोखिम न्यूनीकरणका लागि संयुक्त राष्ट्र महासचिवको विशेष प्रतिनिधि र प्रकोप जोखिम न्यूनीकरणका लागि संयुक्त राष्ट्र कार्यालयका प्रमुख हुन्।